नेवाः देय् दबूया म्हसीका
मल्ल के.सुन्दर
१.न्ह्यखँ
नेवा: देय् दबू आ: छगू ल्याखं संस्थागत स्थायित्वया स्थितिइ थ्यने धुकुगु दु । नापं थ्वया मदिक्क न्ह्यानावं वनाच्वंगु थीथी ज्याझ्वलं स्वनिग: दुने जक मखु स्वनिग: पिने नं स्थापित जुजुं वनाच्वंगु दु । अथे हे राष्ट्र संघीय विकास कोषनिसें महत्वपूर्ण विश्व संस्थाया अनुदान चूलाका: आयोजना न्ह्याकेत सफल जुयाच्वंगुलिं देय् दबूया अन्तरराष्ट्रिय स्वापू नं उलि हे तब्या जुयावंगु स्पष्ट जू । नेवाःतय् जातिगत मामिलायात कया: ज्या याइगु थीथी राजनीतिक दलतय् थ:थ:गु भातृ संगठनत दुसां नेवा: देय् दबूयात हे सकल नेवाःतय् मंका: संगठन ख: धैगु मान्यता बीगुया नापनापं सर्व स्वीकार्य ब्यवहार आ: जुयावःगु दु । थ्व ल्याखं देय् दबूया आःया ई धैगु मूलत: संगठनया विस्तार व उकियात इल॑ ह्वा:कथं क्वातुकेगु, धिसिलाकेगु ख: । देय् दबूया मू रणनीति थुखेपाखे हे केन्द्रीत जुइमा: । थ्वहे विशेष स्थितियात ल्व:कथं आः न्हूगु ज्याझ्व:त न्ह्याकायंकेमा: । मुक्कं शक्ति थुखेपाखे हे केन्द्रीत यायेगु आवश्यक दु । तर, थ्व ज्या उलि अःपू धा:सा मजू । थुकिया न्ह्य:ने उलि हे हाथ्यात नं दु।
२.आःया स्थितिया दुवाला
बैधानिक व आवधिक अधिवेधनशनपाखे अनुमोदित आ:या दुज: पुचः लोकसम्मत आधारित नेतृत्व खः । नापं, स्पष्ट आजु व तातुना क्वछिनात:गु विधान देय् दबू न्ह्याकेगु सैद्धान्तिक व विधिगत लिघँसा न दु । नेवा. खल: पुचःत न्ह्याकेगु नितिं दक्कले सिसिकक: जुइगु आर्थिक पक्षया समस्या आ: देय् दबूयात मदु। छगू अर्थय् भौतिक व आर्थिक रुप॑ आ: देय् दबू कमजोर मखु । थ्व सकरात्मक स्थिति ख: । थुकियात है बः कया: देय् दबूयात न्हूकथं न्ह्याकेगु, क्वातुकेगु, तब्या यानावं यंकेगु नितिं पाय्छिगु ज्याझ्वः, रणनीति अले दुज: पुचःपाखेँ नेतृत्वयायेगुलि सक्षमता क्यनेगु आवश्यकता दु ।
३.नेवाः आन्दाेलनया स्थिति
देय् दबू झिन्यादँ न्ह्यव छगू बिस्कं परिस्थितिया आवश्यकतायात ल्वःकथं नीस्वंगु ख: । देय् दबू नीस्वनाः सकल नेवा:तयत मंका: संगठनया ल्याखं छथाय् हयेफुगु हे उगु ईया आन्दोलनाया आजु ख:। थीथी म्हसीका व अस्तित्वय् थीथी भूगोल व विषयगत लागाय् नेवा:या ल्याखं सक्रिय जुयाच्वंगु खल: पुचःत थ्व ल्याखं देय् दबूया रुपय् संगठित जुल । थ्व आजु सफल जूगु दु । स्वभाविक ल्याखं उबलेया तातुना नेवाःतयत् भाषिक, सास्कृतिक,जातीय ख्यलय् मंकाःकथं संगठित यायेगु व सचेत यायेगु खत। अले,देय् दबूया संगठनात्मक संरचनाया परिकल्पना नं उकथं जुल। तात्कालिक परिस्थितिइ देय् दबूया नितिं मेगु विकल्प मदु।
देय् दुनेया हिलावंगु राजनीतिक घटनाक्रम नापनापं स्वाभाविक ल्याखं देय् दबूया आजु व भूमिकायात कया: नं नेवाः समुदायदुने न्हून्हूगु तातुना ब्वलन । प्यक्व:गु तःमुंज्यातक थ्यंबले देय् दबूया परम्परागत मूल्य मान्यता व आजुयात इलं ह्वा:कथं न्हूधा: यायेगु व हीकेगु आवश्यक जूवल । पोखराय् जूगु विधान संशोधन अधिवेशनपाखें अनुमोदन देय् दबूया न्हू विधानया प्रावधान थुकियात संस्थागत स्वरुप बीगु ज्या यात । ऐतिहासिक रुप देय् दबूपाखें छगू न्हूगु लँपुपाखे पला: ल्ह्वना: थ:त सामाजिक, सांस्कृतिक, भाषिक ल्याखं जक मखु नेवा:तय् राजनीतिक हक, अधिकार स्थापितयायेगुलि निर्णायक भूमिका म्हितिगु नेतृत्वदायी संस्थाकथं नालाकाल । थुकिया लिच्व:कथं देय् दबूया हे ग्वसालय् न्हापांगु व निक्व:गु नेवा: राजनीतिक सम्मेलन त:जिक क्वचाल । अले, नेवा:तय् मंका: तातुना व म्हगस धैगु संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्र नेपा: व उकिया दुने नेपालमण्डल लागाय् नेवा: स्वायत्त राज्यया नीस्वनाया नापनापं नेवा: स्वायत्त राज्यं पिनेया सकल नेवा:तय् हक अधिकारया सुनिश्चितयायेगु आन्दोलन न्ह्याकेगु आवश्यक खँकल । देय् दबूपाखें थ्व ख्यलय न्हू दायित्व पूवंकेत म्हितुगु सकरात्मक व संयोजनात्मक भूमिकाया लिच्व:कथं थौं नेवा: स्वायत्त राज्य मंका: संघर्ष समिति अस्तित्वय् वयेफुगु ख: ।
नेवा:तय्सं थःगु हे कुतलय् नेवा: स्वायत्त राज्यया घोषणा याये धुंकुगु व आ: वया: उकियात ब्यबहारय् छ्यलाबुला तकं यानायंकेगु कुत: जुयाच्वंगु झ्वलय् नेवाः आन्दोलनया स्वरुप व स्थितिइ परिणात्मक जक मखु गुणात्मक ल्याखं ह्यूपा: वये धुंकुगु दु । नेवा: स्वायत्त राज्यया नीस्वना व नेवा:तय् नितिं अग्राधिकार, आत्मनिर्णयया अधिकार, स्वायत्तता व स्वशासन थौंया नेवा: आन्दोलनया मू मुद्दा जुयाच्वंगु दु । नेवा: देय् दबूया नितिं नं थ्वहे थौया छगू जक मू मुद्दा ख: ।
४.नेवाः आन्दाेलन व देय् दबू
क) देय् दबूया शक्ति धाये वा संगठनात्मक लिधँसा धैगु थ्वनाप अावद्ध जः संस्थात खः। खतुं थुज्वःगु जः संस्थात देय्या खुइगू जिल्लातक न्यनावनाच्वंगु दु । तर, आपालं संस्था संम्बन्धित थाय् वा समुदायया प्रतिनिधिमूलक मखसें नेवा: जाति, भाषा, संस्कृति प्ररम्परायात कया च्यूताः कयाच्वंपिं छथ्वः मनूत जाना नीस्वनात:गु कमिटिया स्तरय् जक दु । थुमिगु संम्बन्धित थायया सकल नेवाःत नाप प्रत्यक्ष स्वापु दयाच्वंगु मदु । अथे धैगु जनआधारित संस्थाया रुपय् मदु ।
ख) देय् दबूनाप आवद्ध आपालं संस्था विधिसम्मत मदुगुलिं नियमित मुज्या, आवधिक त;मुज्या, ल्यज्या व लेखापरीक्षणया प्रक्रिया पूवंका वनाच्वंगु मदु । गुलिखे संस्था स्थानीय अधिकारीया ज्याकुथि दर्ता जुयाच्वंगु नं मदु । नापनापं तदर्थ शैली ज्या न्ह्याकावयाच्वंगुलिं मुँज्याया क्वःछिनापाखें ज्या न्ह्याकीगु प्रचलन मदुगु गुलिखे संस्थात नं दु।
ग) आबद्धताया निंतिं निश्चित याेग्यता क्वःछिनातःगु मदुगुलिं देय् दबूनाप भाषिक, जातीय, साहित्यिक संस्थानिसें पत्र, पत्रिकाया प्रकाशन संस्था, क्लब, आर्थिक काराेबार याइगु सहकारी संस्थात नं जःकथं दुथ्याकातःगु दु । अथे हे परम्परागत सना:गुथि, सीगुथि, जात विशषया संस्था, एकल संस्था व सञ्जाल संस्थात नं जःया ल्याखं दुथ्याः।
घ) सदस्यतय् ल्या; च्याम्ह फिम्हनिसें द्वलंद्वः: मनूत, ज्याया भौगोलिक लागा तच्वकं तःधंगुनिसें त्वाःछि वा वडाय् जक सीमित जुयाच्वंगु संस्थायात नं उतिग्यंक हक आधिकार देय् दबूया विधानपाखे सुरक्षित यानात:गु दु ।
ङ) देय् दबू व सकल जः संस्थानाप कार्यगत स्वापू मदिक्क दयाच्चनेमाः धैगु मदुगुलिं गुलिखे जः संस्था छु स्थितिइ दु वा छु यानाच्वन धैगु आवधिक जानकारी वा सूचना केन्द्र तकं मथ्यं । प्रत्यक्ष स्वापुया नितिं त:मुँज्याया ई तक पीमाःगु स्थिति दु ।
च) आबद्व संस्थातयत देय् दबूया जःया ल्याखं वैधानिक स्तरय् प्रतिनिधित्व यायेगु निसें नेतृत्व पदय् तकं निर्वाचित जुइगु फुक्क अधिकारया सुनिश्चित यानात:गु दु । तर, जः संस्थातय् पाखें देय् दबूया ज्याखँय, पूवंकेमागु :गु दायित्व व जिम्मेवारीया बाध्यात्मक प्रावधान धाःसा मदु ।
६. नेवाः मनाेविज्ञान
क) आफालं नेवा:तय्के थःगु पुर्खापिनि पाखें विकास यानावंगु कला, संस्कृति, परम्परा, रीतिरिवाज अले भाषा, साहित्यया सम्बन्धय् गाक्कं गर्व दु । तर, थ्व सकतां विगत मोहया प्रवृतिकथं जक ल्यनाच्चंगु दु, वर्तमान प्रति थ:गु दायित्ववोधकथं वा:चायेका च्वंगु मदु ।
ख) ”थथे यायेमा; अथे यायेमा वा थथेमया, अथे मयाः” धकाः न्वायेगुलि संभवतः नेवाःत दक्कलय् न्ह्यःने ला: । दक्व: भाला मेपिन्सं क्वबीमा: । तर, थःपिन्सं छु यायेफु, यायेमा: धैगु प्रतिवद्ध जुइगु प्रवृति उलि मदु।
ग) मस्तय्सं नेवाः भाय् ल्ह्यायेगु त्व:तल धैगु संभवत: न्ह्याम्हं नं नेवा:या म्हुतुइ घानात:गु धापू ख: । तर, म्हो हे जक मनुखं थुगु प्रवृतियात पनेत थ:थाय् छेँय्निसें, थ:मस्तनिसें कुत: याये धका: मस्वः, संभवतः नेवा:त इमान्दार मजू धैगुया छुमां ख:, थ्व ।
घ) थःपिं संलग्न मजूगु तर मेपिन्सं याःगु जूसा बांलागु व पाय्छिगु जूसां कुमखिसें च्वनेमफूगु संस्कारग्रस्त मनूत नं उतिकं दु, झीगु समाजय् ।
७.देय् दबूया सराेकार पक्ष
क) नेवाःतय् राष्ट्रिय स्तरया संगठन जूगु ल्याखं नेवाः देय् दबूया दक्कलय् तःधंगु व न्हापागु सरोकारवाला पक्ष धैपिं नेपा: देय्दुने व देय्पिने च्वपिं सकल नेवा: समुदायपिं खत ।
ख) नेवाःतय् थीथी थाय्या थीथी खल: पुचःत दुज:कथं दुथ्यानाच्वंगु छगू मंकाःगु संगठन जूगुलिं देय् दबूया मेगु महत्वपूर्ण सरोकारवाला पक्ष धैगु देय् दबूया सकल ज: खल: पुचःत ख: ।
ग) आदिवासी जनजातिया धलकय् दुथ्यानाच्वंगु नेवाः समदायया राष्ट्रिय संगठनया हैसियतय नेवाः देय् दबू नेपाल आदिवासी जनजाति महासंघया छगू महत्वपूर्ण दुज: संस्था ख:। नापं देय्या मेमेगु आदिवासी जनजाति संघ संस्था व समुदायपिं नं देय् दबूया सरोकारवाला पक्षकथं थःथःगु थासय् दु ।
८. समस्या व संभावना
देय् दबू नेवाःतय् छगू हे जक राष्ट्रिय स्तरया मंका:गु संगठन, गुकिया देय् न्यंकभन सम्पर्क व सञ्जाल दयाच्वंगु जक मखसें नेवाः समाजय् थ्व संस्था प्रति उकथंया स्वीकृति व सहमति नं दु। थीथी प्रमुख राजनीतिक पार्टीतय् नेवा: जाति मुद्दायात कःघाइगु थःथःगु भातृ संगठनत दुसां नं देय् दबूया दलीय राजनीति निरपेक्ष अस्तित्वया, कारणं पार्टीतय् नितिं नं देय् दबूया भूमिका व उपस्थितिइ गुगुं विमति मदु । उकथं हे नेवाः समुदायदुनेया थीथी जात विशेषया खल: पुचःया दथ्वी समन्वय व सदभाव ब्वलंका: नेवा: समाजय् सामाजिक ऐक्यवद्धताया वातावरण ब्वलंकेगुलि देय् दबू सकसिया नितिं बांला:गु मिलन बिन्दु नं खत । अथे हे, स्वनिग: दुनें व स्वनिगलं पिनेया नेवा:तय्त थीथी लँपुया पाखें सतिकेगु व छथ्वलं मेगु थ्व:या तातुना व आजुयात ध्वाथुइका: स्वनिग: दुने व पिनेया पुचःतय् दथ्वी दयाच्वंगु मनोवैज्ञानिक अन्तरयात म्हो याकेगुलि देय् दबूया भूमिका उतिकं आवश्यकता दु।
वास्तवय् आ: देय् दबूयात गुकथं न्ह्याकेगु धका: न्हू लंपु क्व:छीगु वा नेतृत्व मालेगु आवश्यकता मखु । थन च्वय् न्ह्यथनागु थीथी पृष्ठभूमि व सन्दर्भपाखें देय् दबूया आजु, तातुना व लँपु गुखे ख: धका: गाक्क स्पष्ट जुयाच्वने धुंकूगु खनेदु । थौंया आवश्यकता, छगू अर्थय् सही ब्यवस्थापन अले उकियात पायछिकथं न्ह्याकेफइगु क्वातूगु संगठनात्मक क्षमता व शिल्पया विकास जक ख: । तर, थ्व खँ उलि सहज धा:सा मखु ।
देय् दबूया न्ह्य:ने आया अवस्थाय् दक्कले त:धंगु समस्या वा हाथ्या थ्वया आः दुग संगठनात्मक संरचना व थौंया इलं थ्वयात ल:ल्हानाच्वंगु नेवाः आन्दोलनया नेतृत्वया दायित्व ख: । सकल नेवाःतय् मंकाःगु अले राष्ट्रिय स्तरया संगठनया ल्याखं नेवाःतय् वर्तमान आन्दोलनपाखें स्थापित यानावयाच्वंगु संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्र नेपालया संस्थागत सुनिश्चितता व स्वशासन सहितया नेवाः स्वायत्त राज्यया स्थापनाया मुद्दायात थ:गु ब्वहलय् क्वबियाः आजुइ थ्यंकाबीगु देय् दवूया मू दायित्व खत । स्पष्ट ख:, थ्व मुद्दा मूलतः राजनीतिक अधिकारया मुद्दा ख: । थुगु मुद्दायात ल्ह्वना: न्ह्याकेगु आन्दोलन राजनीतिक प्रवृतिया आन्दोलन ख: । गुकिया नितिं प्रतिवद्धता जक दयां मगा: उकथं हे दवाब ब्वलंकेफइगु जनआधार वा संगठनात्मक शक्तिया आवश्यकता दु ।
देय दबूया मेगु यथार्थ पक्ष धैगु थ्वया संगठनात्मक संरचना ख: । आ:या वैधानिक प्रावधानकथं थ्व छगू खुल्ला सञ्जालया मंका: स्वरुप जक जूगुलिं थ्वया थ:गु हे एकात्मक सांगठनिक संरचना मदु । जिल्ला समन्वय परिषदया परिकल्पना यानातःगु दु, तर केन्द्रीय नेतृत्व अन्तर्गतया गुगुं एकात्मक प्रकृतिया स्थानीय इकाइकथं मखु। थ्व ल्याखं, देय् दबूया थःगु हे कार्यकर्ता व जनआधार मदु । गुगु नं ज्याखँ न्ह्याकेत वा पलाःछीत आवद्ध खल:पुचः मार्फत जक क्वय्या तह वनेमा:गु वाध्यात्मक स्थिति दु। अावद्ध खलःपुचः सक्रि जुइमफुत वा जनस्तरय् तक प्रभावशाली मजुल धाःसा उकिया तप्यंक लिच्वः देय् दबूया ज्याखँय् लानाबी ।
छखे, नेवाः आन्दोलनया झ्वलय देय् दबूया न्ह्य:ने वःगु अतिकं झ्यातुगु राजनीतिक प्रवृतिया भाला मेखे, आःया संगठनात्मक संरचना । छगू नाप मेगु ज्वमला: । देय् दबूया निंतिं दक्कलय् त:धंगु हाथ्या व समस्या ख:, थ्व । थुकियात ज्यंकेगु लँपु छु जइफु ? अवश्य, नेवा: आन्दोलनया विकासक्रमय् थौं देय् दबूया न्ह्य:ने वःगु राजनीतिक प्रवृतिया मुद्दापाखें चिलावनिगु फैगु खँ मखु । थुगु मुद्दायात आजुइ मथ्यंतले देय् दबुलि ल्हनांतुं च्वनी, च्वनेमा: । तर, थुकिया नितिं वर्तमान संगठनात्मक संरचना व शक्ति उपयुक्त खनेदया च्वंगु मदु । आः दुगु संगठनात्म संरचनाय् सही ब्यवस्थापन दक्कले त:धंगु आवश्यकता खत । जुइफु, आः दुगु देय् दबूया संगठनात्मक संरचनाया गुगु वैधानिक ब्यवस्था ख:, उकियात हीकेगु वा मेकथं यंकेगुलि सकसिंया छगू हे मत मजुइफु । तर, देय् दबूयात जनआधारित व थःगु हे कार्यकर्ता ब्वलंकेगु संगठनया रूप बीमफयेकं नेवा: स्वायत्त: राज्य स्थापनाया अधिकार सुनिश्चित यायेगु आन्दोलनय् सशक्त प्रभावकारी भूमिका म्हितेफइगु संभावना: मदु । नापं नेवा-तय् राष्ट्रिय संगठनया रुपय् गुगुं दवाबमूलक ज्याझ्वःयात अःपुक न्ह्याकेफइगु स्थिति मदु। देय् दबू आ:या आवश्यकताकथं हिलेमा:, हिकेमा: अले न्ह्यब्वायेमा: । सुभाय !