छगू हे जक मेची महाकाली कःघाःगु नेवाः संस्था नेवाः देय् दबू
■ शाक्य सुरेन
न्ह्यखं
झी सकल नेवाःत जानाः दुनुगलं नेवाः देय् दबू “या वह दं हनाच्वना । धाधामधां नेवाः देय् दबू ने. सं. १११५ स जन्म जुयाः थौं २५ दया लक्का जवान जुइधुंकल । थ्व भी नेवाःतय्सं गौरव यायेमाःगु खँ खः । देय् दबूया जन्मया पृष्ठभूमिइ नेपालभाषा मंकाः खलः, येंया पृष्ठभूमि खनेदया वइ । छझाः नेपालभाषा मंकाः खलः नेवाःतय्गु झ्वताया परिचायक जूगु खः । सिंहदरवारया खस ब्राम्हण व्युरोक्रेसीपिनिगु मिखाय् आदिवासी जनजातिपिन्त न्ह्यलं चायेकेगु क्रमय् न्ह्यलुवाः हे खनेदुगु खः- नेपालभाषा मंकाः खलः । धाई – मंकाः खलःया नेवाः तरङ्ग खना हे खस ब्राम्हणपिंसं नं थःथःगु एकताया नितिं पलाः ल्हवनेत प्रेरणा काल । पंचायतकालय् सरकारं जनतायात सार्वजनिक सभा समारोह याके मब्यूगु व सरकारी सभा हलय् ज्याझ्वः याकेत अनुमति हे मब्यूगु कारणं ‘नेवाः मंकाः दबू छें’ दयेकेगु खँ पिहाँवल । थ्व नं छगू न्हूगु तरङ्ग जुल । ‘त्यछिं त्यः’ पवना धेबा मुंकेगु लहर वल । मंकाः खलःया कचा स्वनेगु क्रमय् नेपालभाषा मंकाः खलः, यल स्वनेगु ज्या जुल । जग्गा उपलब्ध यानाः दबू छें दयेकेगु क्रमय् मंकाः खलः व यलया खं बाझेजुयाः व अन्य कारणं यल मंकाः खलः पाखें ब्यागलं च्वन । जुजु जुजुं मंकाः खलकं राष्ट्रिय संगठनया स्वस्प हे कायेमफुत। तर, नेवाःतय् मेचीनिसें महाकालीतकया नेवाःतय्त कःघाइगु छगू संगठनया आवश्यकताया मनोबिज्ञानं धाःसा मत्वः तू । गुकिया फलस्वरूप भक्तिदास श्रेष्ठया नायोसुइ देय्न्यंकया नेवाःत भेला यायेया नितिं नेवाः राष्ट्रिय सम्मेलन ग्वसाः खलः गठन जुल । उगु राष्ट्रिय सम्मेलनं नेवाः देय् दबूया जन्म जुल – भक्तिदास श्रेष्ठजुया न्हापांगु नायः सुइ | सरकारय् दर्ता जुयाच्वंगु मेचीनिसें महाकालीतकया नेवाःतय्सं थःगु संगठन धकाः कःघानाच्वंगु नेवाःतय्गु छगू हे जक संगठन – नेवाः देय् दबू खः । यद्यपि स्वनिगलय् नेवाःतय् सलंसः सक्रिय नेवाः संगठनत मदुगु मखु, महासंघकथं कःघानाच्वंगु जातीय संगठनत नं मदुगु मखु । नेवाः देय् दबुलिं थुपिं फुक्क संगठनयात कःघाना कुसा संगठनकथं कःघायेत ताःलाःगु दु । थौं नेवाः देय् दबुलिं ततःधंगु आरोहअवरोहया व्यबधान पार याना न्हयानाच्वंगु दु । थुपिं फुक्क व्यबधानया बाबजूद नं थौं भी देय् दबूया वह: दं हनाच्वना ।
थीथी चुनौति
उबलय् खँ, नेवाः स्वायत्त राज्य, गणतन्त्र, धर्मनिरपेक्षता, संघीयताया लहर वैच्वन । माओवादीनापं बाह्रबुँदे सम्झौता जुल । देय् दबुलिं धाःसा वैच्वंगु धार व लहरनाप अन्यमनस्क, तटस्थ भाव क्यनाच्वन । देय् दबुलिं राजनीतिक क्षेत्रय् ल्हाः तमज्यू, थ्वया क्षेत्र भाषा व सांस्कृतिक क्षेत्रजक खः, धैगु धारणा ज्वनाच्वन । न्येनेदुकथं – देय् दबुलिइ जुजुवादीत नं दुगु जुयाः इमिगु प्रभा थथे जूगु खः । देय् दबू छगू पार्टीया प्रभावय् लायेमज्यू धैगु खं मेगु हे राजनीतिक अधिकारया नितिं हे समज्यू धैगु विडम्वना हे जूगु खः, डेडलक हे जूगु खः उबलय् । लिपा लुखा चाल | तिंन्हुयाः राज्यया नेवाः अवधारणाबारे स्टाफ कलेज, जावलाखेलय् नेपाः देय्न्यंकया थीथी नेवाः खलः पुचः सः ताः राजनीतिक सम्मेलन जुल । जितः लुमं नि ।
छकः तराईया आन्दोलनय् पहाडीत व नेवाःत नं विस्थापित जुयाः पिहांवयेमाःगु घटना जूगु लुमंनि उबलय् । नेवाः राज्य वल धाःसा स्वनिगलय्च्वंपिन्त ला नेवाः राज्य दै, पिनेच्वंपिं नेवाःतय्त छु दै ? धैगु नं सः न्यने दत । मेखेर, स्वनिगलं पिने, गथे :- इलाम, पाल्पा, वीरगंज, वुटवल, पोखरा आदि थासय् नेवाःतय्गु कुतलं हे शहर बजार बने जुल । तर संघीयता वल कि मेमेगु जनजातिया दबावय् लाइगु जुल । गथे इलामय् लिम्बुवानतय्सं थःगु प्रभाव क्यनेगु, थःगु झण्डा ज्वनाः परेड यायेगु शुरु जुल । उबलय् अनच्वंपिं नेवाःतय्गु नितिं नेवाः देय् दबू व उकिया झण्डा तःधंगु सहारा जुल, मनोबल जुल । तर नेवाः देय् दबू धाःसा उबलय् चुनाव सम्पन्न याये मफयाच्वंगु अवस्था । पिनेच्वंपिन्सं धाःसा देय् दबूनिसें कयाः स्वनिगःया थीथी संगठननापं स्वापू तयाः जिपिं स्वनिगःया संगठननाप स्वापू दुधैगु मनोबल क्वातुकाः वनेगु मनोविज्ञान खनेदु । उकिं देय् दबूयात गुकथं नं सक्रिय मायेमाःगु उबलय्या बाध्यता ।
स्वनिगलय् धाःसा देय् दबू निस्क्रिय जूसां उलिमछि संगठन दः हे दु स्वनिगलय् धैगु स्वनिगःया नेवाःतय्गु धारणा । मेमेगु संगठनं देय् दबूया विकल्पया भूमिका म्हिते फैमखु धकाः चायेके मफुगु उबलय्या विडम्वना खः ।
मेखे, देय् दबूया थःगु हे कचा संगठनत मदुगु व थीथी संगठनया सदस्यतां संघ थें बने जुयाच्वंगु जुयाः थःथःगु संगठनया थःथःगु हे उद्देश्य, ज्याझ्वः दुगु जुयाः उलि सक्रियकथं देय् दबूया नितिं ई बीमफैगु मेगु कटु यथार्थ नं दैच्वंगु ।
थजोगु इलय् नेवाःतय्सं राजनीतिक रूपं ल्हाः तयेमाः धैगु धारणा ज्वनाः प्रा. माणिकलाल श्रेष्ठ, स्व. पद्मरत्न तुलाधर, लक्ष्मण राजवंशी, डा. महेशमान श्रेष्ठ, प्रयागराज सिं सुवाल आदिपिनिगु अध्यक्ष मण्डलय् नेवाः राजनीतिक अभियान गठन जुल । जिं हे उबलय् सचिवया भुमिका म्हितागु खः । देय् दबू निस्क्रिय जुयाच्वंकथं उबलय्या नेवाः राजनीतिक समस्या ज्यंकेत सकल बरिष्ठपिं नेवाःत व पिनेयापिं नेवाःतय् दथुइ सहलह यायेमाःगु आबश्यकता तायेकाः भिंतुना सहकारी संस्थाय् सहलह नं जूगु खः । तत्कालया नितिं नेवाः संजाल दयेकाः वनेगु प्रस्ताव वःगु खः । प्रा. माणिकलाल श्रेष्ठ, स्व. पद्मरत्न तुलाधर, लक्ष्मण राजवंशी, डा. महेशमान श्रेष्ठपिन्सं सहमति नं बियादीगु खः, तर सर्वसम्मत जुइमफुत, न त देय् दबू सक्रिय यायेगु नितिं सक्रिय भूमिका म्हितेफत ।
नेवाः देय् दबू, नेपालभर कःघाःगु नेवाःतय्गु छगू हे जक मंकाः संस्था जूगुलिं नेवाः देय् दबू” नेवाः अस्तित्वनाप स्वाकाः थुकिया सफलताया नितिं योगदान यायेगु भी सकसिगं दायित्व खः । नेवाः देय् दबूया वह: पाखें भी सकसिनं थजोगु प्रेरणा, उत्साह कयाः न्ह्यां वनेत ग्वाहालि जुइ धैगु आशा याना ।
अथे हे देय् दबूया चुनावया इलय् विवाद जुयाः चुनाव सम्पन्न जुइमफुगु ई वल । जिगु मती नेवाःतय् सर्वमान्य नेता डा. सत्यमोहन जोशी लगायत च्वय् उल्लेख यानापिं व मेमेपिं नेवाः न्ह्यलुवाःत जानाः सामुहिक निर्णय याना वनेमाः धैगु जिगु बिचाः । छकः सिद्धार्थ बनस्थली लक्ष्मण राजवंशीजुया थाय् प्रा. माणिकलाल श्रेष्ठ व डा. महेशमान श्रेष्ठजु नं च्वनाः सामुहिक वक्तव्य पिकायेत ड्राफ्टया अभ्यास नं जुल, ड्राफ्ट फाइनल नंजुल, तर सामुहिक सही यायेत मानसिक रूपं तयार मजुल थकालीपिं । उबलनिसें नेवाः मार्ग निर्देशक थकालीपिंनाप झस्के जुयाच्वनागु दु जि । अथे नं जितः मती वनाच्वनी देय् दबूली संरक्षक व सल्लाहकारपिंत देय् दबूया हे अस्तित्व संकटय् वैगु इलय्, नेवाःतय्गु हे अस्तित्व संकटय् वैगु इलय् सामुहिक संकटकालीन निर्णय बीगु अधिकार वय्कः पिंत बीमाःगु प्रावधान नेवाः देय् दबूया विधानय् दयेमाः ।
मेगु खं देय् दबूया आबश्यकता स्वगिलं पिनेच्वंपिन्त मेकथं हे, स्वनिगलं दुनेच्वंपिंत मेकथं हे । स्वनिगलय् दुने भी थी थी नखःचखः नं क्वत्यला थी थी सांस्कृतिक गीतसंगीत, कलायात ई बी मफयाः स्पान्तरण याना वनेमालाच्वंगु हाथ्याः, सतक विस्तारं स्वनिगःबासी विस्थापित जुइमालीगु अवस्था, स्वनिगं पिनेच्वंपिं आप्रवासीकथं नेपालभरं हे दुहां वयाच्वंगुलिं स्वनिगलय् त्वनेगु लः, ध, बिजुली, शहरी पूर्वाधारया हे समस्या । नेवाःत थःगु कुल थासं विस्थापित जुया वनेमालाच्वंगु अवस्था । मेखेर धरान सुनसरीया समाजसेवी बालकृष्ण हलुवाईजुया धापूकथं स्वनिगलं पिनेया समस्या थुकथं दु- ‘….यौं वयाः नेवाःतय्गु जनसंख्या स्वनिगः दुनेसिबें पिने अप्वः जूवंगु तथ्यांक खनेदु । पिने पिहांवंपिं नेवाःत बुलुहु थः च्वनागु थासय् च्वंगु वातावणय् भेलेपुनिगु स्वाभाविक हे खः । थःगु भाय् थःगु संस्कार – संस्कृति, रितिरिवाज मचायेक त्वताः थः च्वनागु थाय्या भाय्, रितिथिति, नखःचखः, कर्मकाण्ड, संस्कार, संस्कृति कःघायेत विवश जूवन गैर नेवाःत नाप विहावारी जुयावन | कर्मकाण्ड याकीपिं पुरोहित, गुभाजु, द्यः भाजु मदुगु हुनिं ब्रम्हुतय्गु चलन संस्कारय् ध्यचुले माल । स्वनिगः नाप स्वापू तापाना वन । नेवाः पहःतकं तनावन । खाली जात, थर छता जक ल्यन | स्वनिगः दुनेच्वंपिं नेवाःत उपत्यकायात हे नेपाः देय् भाःपियाः न्ह्यलं ब्वानाच्वन । स्वनिगलं पिने नं नेवाःत दु, गुलि दुधैगु तकं मचायेकाः नेवाःतनापं स्वापूबिहीन जुयाच्वन ।’ -(नेवाः देय् दबू, लमन्ति पौ, ११३०, नेवाः देय् दबू छपुलु) थुकथं देय् दबूया आबश्यकताया निपाः फरक फरक किपाः स्वनिगः दुने / स्वनिगः पिने वैगुलिं देय् दबूया नेतृत्व नं स्वनिगंपिने व दुनेयापिन्सं पालंपाः यायेगु प्रावधान देय् दबूया विधानय् दयेमाः धैगु उबलनिसेंया धारणा खः जिगु ।
मेगुकथं जिं स्वये झीसं भावनात्मक स्पंजक खं ल्हाना मजिल, बस्तुगत रूपं हे न्ह्यां वनेमाल । देय् दबू नेवाःतय् राष्ट्रिय संगठन जूगुलिं वह दं धुंकाः याकनं हे नेतृत्व चयनया ई वैच्वंगु दु, उबलय् झीसं सक्रिय सहभागिता क्यनाः सही नेतृत्व चयन यायेमाल | मखुसा नियमानुसार वःपिं नेतृत्वदायीपिंत थःगु समर्थन व सहयोग बीगु मानसिकता ब्वलंकेमाल ।
आः देय् दबूया जिम्मेवारी स्वनिगः स्वनिगः पिनेया नेवाःत नाप जक मखु, विश्वया नेवाःत नाप हे स्वापू तयाः वनेमाःगु हाथ्या वैच्वंगु दुसा संचारय् वैच्वंगु नेट / इन्टरनेटया यूपालं हलिं हे छपाँय् छधी जुयाः ज्या याना वनेगु संभावना नं ब्वलना: वैच्वंगु दु ।
नेवाः देय् दबू, नेपालभर कःघाःगु नेवाःतय्गु छगू हे जक संका संस्था जगलिं नेवा देय दबू” नेवा: अखिलना स्वाका थुकिया सफलताया नितिं याेगदान यायेगु झी सकसिगुं दाइत्व खः ।