नेवाः देय् दबू म्हिगः, थौ व कन्हय्
नेपाःया विभिन्न आदिवासी जनजाति समुदाय मध्ये थःगु हे मौलिक भाषा, भेषभुषा, संस्कार व संस्कृति दुगु समुदाय ख: नेवाः समुदाय । थःगु हे विस्कं भाषा व संस्कृतिया कारणं हलिमय् तसकं सभ्य व सुसंस्कृत समुदाय कथं म्हसीका वयाच्वंगु दु । थ्व हे समुदायया पुर्खापिन्सं विकास यानावंगु संस्कृति नेपाः देय् या हे म्हसीका जुया ब्यूगु दु । विश्य सम्पदाय् दुथ्याःगु आपालं सम्पदा नेवाः पुर्खापिनिगु हे देन खः । नेवाःतय्सं न्यायेकाः वयाच्वंगु जात्रापर्व, हनावयाच्वंगु नखःचखः, नयावयाच्वंगु नसात्वसा, भ्वय्, दयेकाः थकूगु गुथि परम्परा, दापा भजन, लोकम्यें, साहित्य आदि आदि विषयनं विश्वया ध्यान सालाच्वंगु दु । थ्व सिंगो नेपाः देय्या नितिं हे गौरवया खं जुल ।
नेवाःत जनसंख्याया ल्याखं नेपाःया मुक्कं जनसंख्याया ५ प्रतिशत, उकिनं अन्दाजी ५० प्रतिशत स्वनिगः दुने व ५० प्रतिशत देय्या विभिन्न भूभागय् बसोबास याना वयाच्वंगु खनेदु । नेवाः देय्या गुगुनं भूभागय् च्वंसां संगठित जुयाः थःगु मौलिक भाषा, संस्कृति व संस्कारयात म्वाकाः तयेत ताःलाःगु खनेदु । गुगुं थासय् संस्कार व संस्कृति भूगोल व अनया मेमेगु समुदायया संस्कृति नापं समिश्रण जुयावंगु नं खंकेफु । गनंगनं धाःसा थ्व विषयसं सःस्यूपिं ज्ञातापिनिगु अभावया कारण छुछु संस्कृति लोप जुइधुंकूगु दुसा गनंगनं लोप जुइगु अवस्था दु स्वनिगःया सन्दर्भय् थनया आपालं सुमदायया थःथःगु हे विस्कं जातीय संगठन दु । थःथःगु संगठनय् च्वना अमिसं थःथःगु कूलधर्म कथं संस्कृति व संस्कार हना वयाच्वंगु दु धाःसा विभिन्न सामाजिक, साहित्यिक, भाषिक संगठन चायेकाः भाषा, साहित्य व सामाजिक सांस्कृतिक कृयाकलाप नं न्ह्याका वयाच्वंगु दु ।
थ्व हे दथ्वी देय्या विभिन्न सामाजिक, साहित्यिक, भाषिक संघसंस्था नापनापं नेवाः न्ह्यलुवाः पिन्सं झीगु भाषा, कला, संस्कृति, संस्कार, लिपि, साहित्यया उत्थानयानितिं सकलें नेवाः छप्पं छधी जुइमाःगु वा चायेका नेपालभाषा मंकाः खलः येँया सक्रियताय् ने.सं. १११५ अंलाथ्व सप्तमी व अष्टमी निन्हुयंकं यँया सिद्धार्थ बनस्थली इन्स्टिच्यूटय् जूगु नेवाः सम्मेलनं नेवाः देय् दबूया पलिस्था जूगु खः । नेवाःतय्त थःपिनि इतिहास संस्कृति, साहित्य, भाषा,कला, संगीत, भेषभुषाया महत्व बोध यायेगु, राजनैतिक, आर्थिक, सामाजिक, सांस्कृतिक रूपं सवल यायेत सचेत यानाः राज्यय् थःपिनिगु म्हसीका, पहुँच व प्रतिनिधित्व सुनिश्चित यायेगु देय् या मेमेगु आदिवासी जनजाति समुदाय, धर्म, संस्कृति व भाषाभाषी नापं मित्रता कायम यासें समानता, न्याय, शान्ति, स्वतन्त्रता, मैत्री आदि मानव समाजया शाश्वत मूल्य कथं समग्र राष्ट्रयात समृद्ध यायेगु थुकिया मू आज्जु खः ।
स्थापना कालंनिसें हे थःगु मू आज्जु पाखें भच्चाहे बिमुख मजुसें देय्या दक्वः नेवाः संघसंस्था, खलःपुच, गुथि आदि संगठित यानाः थःथवय् ग्वाहालि व भातृत्व सम्बन्धया विकास यात ताःलात | इतिहासया विभिन्न कालखण्डय् विविध कारणं थःगु मातृभूमि त्वःता नेपाःया थीथी जिल्लाय् बसोबास यानाच्वंपिं नेवाःतय्त नं संगठित यायेत देय् दबू ताःलात । देय् दबूया ध्वाँय् क्वय् च्वनाः थःगु जातीय गौरवया विभिन्न कृयाकलाप यायेत ताःलाःत ।
देय् दबूयात छगू व्यवस्थित व संगठनात्मक स्वस्पय् न्याकेगु झ्वलय् न्हापांम्ह नायः स्व. भक्तिदास श्रेष्ठ, निम्हम्ह नायः हनेबहम्ह लक्ष्मण राजवंशी, स्वम्हम्ह नायः हनेबहम्ह मल्ल के. सन्दर धुंकाः जिं नायः या भाला कयाः संगठनयात न्ह्याकाः वयाच्वनागु खः । थ्व हे झ्वलय् न्हापांयापिं नायः पिन्सं गुकथं देय् दबूयात सकल नेवाःतय्गु हित जुइगु लंपुइ न्ह्याकाः दिल, जि थः नायः जुइधुंकाः नं उगु हे लंपुइ देय् दबूयात थःगु विवेक, ज्ञां व क्षमतां फक्वः न्ह्याकाः वयाच्वना । थ्व सिबें न्हापा हनेबहम्ह मल्ल के सुन्दरजुया नायः सुइ जि निक्वःतक पूर्वाञ्चल न्वकू जुयाः ज्या यानागु खः । थ्व इलय् जिं वय्कःलिसें नापनापं ज्या यानाः आपालं अनुभव मुंके खन । व हे इलय् विभिन्न विदेशी दातृ संघसस्थाया ग्वाहालिइ लांलांतक देय् न्यंकया जिल्ला जिल्लाय् संविधान, संविधान सभा व आदिवासी जनजाति अधिकार विषयसं सचेतना थनेगु ज्याझ्वः ज्वना वनागु व थ्व हे मौकाय् लाकाः अनया नेवाःतय्त संगठित यानाः नेवाः देय् दबूया विभिन्न जिल्ला समिति नीस्वना वयागु खं नं लुमंसे वः । थ्व ज्याय् अबलेया मेपिं न्वकूपिं, मूछ्याञ्जे छ्याञ्जे दांभरि, व केन्द्रीय दुजःपिन्सं नं उत्तिकं हे योगदान बियादिइगु खः । छगू कथं धायेगु खःसा देय् दबूयात आर्थिक रूपं सबल यायेत उगु ज्याझ्वलं तःधंगु ग्वाहालि जुल । उगु ज्याझ्वलय् देय् दबूया पदाधिकारी व शुभचिन्तकपिं स्रोत व्यक्तिकथं थीथी जिल्लाय् वनां ज्याझ्वः याः वंगु वापत वःगु पारिश्रमिक देय् दबूया थःगु हे ज्याकू भवन दयेकेगु नितिं ग्वाहालि यानादिल । थथे यायां बुलुहुं देय् दबू आर्थिक रूपं नं सबल जुजुं वनसा राष्ट्रिय व अन्तराष्ट्रिय जगतय् नं देय् दबूया म्हसीका दयावन ।
न्याक्वःगु तःमुँज्या धनकुटाय् जुल । उगु तःमुँज्यां जि नायः पदय् निर्वाचित जुल । न्वकू जुयाः ज्या यानागु अनुभवं देय् दबूयात अग्रजपिन्सं क्यनावंगु लँपुइ न्हयाकेगु प्रणयासें स्वता प्यता ज्या जिगु कार्यकालय पूर्वकाः त्वतेगु लक्ष्य कयाः उगुकथं हे ज्याझ्वः दयेकाः न्ह्यांवना |
दक्कले न्हापां देय् न्यंकया जिल्ला, नगर व गांगामय् च्वनाच्वंपिं नेवाःतय्त थःथःगु थासय् संगठित यायेगु, पूर्वी मेची निसें पश्चिम महाकालीतकया दक्व नेवाःतय्त नेवाः जुयाया गौरव ब्वलंकेगु, हिमालय् च्वनीम्ह नेवाःयात घाः लाःसा, पहाडया नेवाःयात स्याः चायेमाः, तराईया नेवा:लं मलमपट्टि यायेमा तराईया नेवाः यात मालीबलय् हिमालयया नेवा:लं ग्वाहालि यायेत न्ह्यचिलेमाः धैगु जिगु मान्यता खः । थ्व मान्यतायात चरितार्थ यायेगु नितिं देय् यंक संगठन विस्तार यायेगु ज्या न्ह्याकाः थौं पश्चिमी दुर्गम क्षेत्र व नेवाः बस्ती मदुगु जिल्ला बाहेक दक्वः थासय् नेवाः देय् दबूया संगठन नीस्वनेत ताःलाःगु दु । न्हय्गु प्रदेशय् प्रदेश समिति, ५६ जिल्लाय् जिल्ला समिति, आपालं पालिकाय् नगरपालिका समिति, गाउँपालिका समिति, वडा समिति दयेकेत ताःलाःगु दु । अथेहे विद्यार्थीतय्त नेवाः विद्यार्थी दबू, ल्याय्म्ह ल्यासेपिन्त नेवाः ल्याय् म्ह दबू, मिसातय्त नेवाः मिसा दबू, कलाकारपिन्त नेवाः कलाक: मि दबू, पत्रकार पन्त नेवाः पत्रकार दबू नीस्वना संगठित यायेगु ज्या नं जुल । देसंपिने भारतया सिक्किम, कालिङपोङ, जापान, कोरिया, हङकङ, बेलायत, जर्मन, स्पेन, अमेरिका, दुबाइ, पोर्चुगल, अष्ट्रेलिया आदिआदि थाय्या नेवाःतलिसे नं सम्बन्ध स्थापित यानाः सहकार्य याना वयाच्वनागु जुल । थुकिं सकल नेवाःतय्त नेवाः देय् दबूया ध्वाँय्क्वय् हयाः एकबद्ध नेवाः समाजया स्थापना यायेफइगु खय् जिगु दृढ विश्वास दु ।
अथेहे थःगु मातृभूमी स्वनिगः पाखें थीथी इलय् विस्थापित जुयाः वंपिं नेवाःतय्त देय्या विभिन्न भूभागय् च्वंवंगु खः । तर, थःगु मौलिक परम्परा कथं थःतः न्ह्याकेत सक्षम मजूगुलिं यानाः थःगु मौलिक संस्कर त्वताः मेपिनिगु संस्कारकथं जन्मनिसें मृत्युतकया संस्कार यानावयाच्वंगु दु । थः मांभाषं खं ल्हाये त्वता वनाच्वंगु दु ।
थःगु मातृभूमी स्वनिगः पाखें थीथी इलय् विस्थापित जुयाः वंपिं नेवाःतय्त देय्या विभिन्न भूभागय् च्वंगु खः । तर, थःगु मौलिक परम्परा कथं थःतः न्ह्याकेत सक्षम मजूगुलिं यानाः थःगु मौलिक संस्कर त्वताः मेपिनिगु संस्कारकथं जन्मनिसें मृत्युतकया संस्कार यानावयाच्वंगु दु ।
थ्व खँयात वाचायेकाः पूर्वनिसें पश्चिमया इलाम, झापा, तेहथुम, पाँचथर, भोजपुर, उदयपुर, मोरङ, सुनसरी, धादिङ, कास्की, चितवन, मकवानपुर, स्याङजा, म्याग्दी, पाल्पा, दाङ, सुर्खेत, कञ्चनपुर जिल्ला व देशंपिने सिक्किम, देन्ताम् आदि यानाः करिव ५० थासय् नेपालभाषा स्यने ज्या, झापा, सुनसरी, संखुवासभा, मोरङ, लमजुङ आदि जिल्लाय् नेवाःसंस्कारकथं कर्मकाण्ड यायेगु नितिं नेवाः पुरोहित तालिम, घादिङ, सुनसरी, मोरङ, सिन्ताम् आदि थासय् नेवाः नसात्वसा दयेकेगु तालिम, दोलखा, तनहुँ, लमजुङ, चितवन, नवलपरासी, पाँचथर, झापा, सुनसरी, मोरङ, स्याङजा, म्याग्दी, सिन्ताम् आदी यानाः २५ थासय् परम्परागत चर्याप्याखं, हुलाप्याखं, बांसुरीबाजा, धिमेबाजाया प्रशिक्षण ज्याझ्वः न्हयाकागु जुल । किंयाना अनया नेवाःतय् थः नेवाः जुयाया गौरब ब्वलना वयाच्वंगु दु । भाषा, कला, संस्कृति प्रति चेतना जाया वयाच्वंगु दु । थाय्थासय् नेवाः पुरोहित तालिम कयादिइपिं गुभाजुपाखें नेवाः पहलं कर्मकाण्ड याकेगु प्रचलनया बिकास जुयावःगु दु । न्हूदं कुन्हु मौलिक भेषभुषा पुनां धिमेबाजं, सांस्कृतिक झाँकीनापं भिंतुना ज्याझ्वः हनेगु याना हःगु दु । थाय्थासय् भिंद्यःया देगः देयेकेगु, देय् दबूया ज्याकू भवन देयेकेगु, उकिया लागि मन क्वसाः पिं नेवाःतय्सं जग्गा दान यायेगु आदिआदि ज्याया शुरुवात जुयावःगु दु । थ्व क्वः नेवाः देय् दबूया कुतः या लिच्वः खः ।
ने.सं. ११३० पोहेलाथ्व नवमी कुन्हु येँया दशरथ रंगशालय् लाखौंलाख मनूत क्वकया: नेवाः स्वायत्त राज्य घोषणा यायेगु ज्या जुल । थ्वहे दिंकुन्हु हरेक दँय् नेवा एकता दिवस हनावयाच्वनागु खः ।
अथेहे स्वनिगःया विभिन्न जातीय संस्था नापं सहकार्य यानाः जातीय अधिकार विषय सचेत यायेत थीथी ज्याझ्वः यायेगु, मेमेगु आदिवासी जनजाति समुदायलिसे जाना आदिवासी अधिकारया विषयसं सचेतना थनेगु नितिं थाय्थासय् गोष्ठि, सम्मेलन ज्याझ्वः याना वयागु जुल । थ्व हे झ्वलय् स्वनिगःया मूलमूल जातीय संस्था, सामाजिक संघसंस्था, मूल राजनैतिक पार्टीया भातृसंगठन आदि सहितया छगू मोर्चा दयेकाः उकिया संयोजन व सचिवालयया भाला नं नेवाः देय् दबुलिं याःगु खः । नेवाः स्वायत्त राज्य मंकाः संघर्ष समितिया नामं न्ह्याःगु उगु मोर्चापाखें स्वनिगः दुने नेवाः भाषिक, सांस्कृतिक, राजनैतिक अधिकार व पहिचान सहितया नेवाः स्वायत्त राज्य पलिस्था यायेगु व स्वनिगलं पिने नेवाः बाहुल्य दुगु क्षेत्रय् विशेष क्षेत्र दयेकाः नेवाः अधिकार व पहिचान स्थापित याकेगु नितिं आपालं आन्दोलन, धर्ना ज्याझ्वः जुल । संविधान सभाय् झीगु माग, झीगु सः थ्वयेकेगु, त्वात्वालय् वनां नेवाः अधिकार, पहिचानया खं ध्वाथुइकेगु उलिंजक मगानां स्वनिगः बन्दयाना सतकं झीगु मुद्धा व माग सरकारया न्ह्यब्वयागु खः । थ्व हे समितिया पहलय् ने. सं. ११३० पोहेलाथ्व नवमी कुन्हु येँया दशरथ रंगशालय् लाखौंलाख मनूत क्वकयाः नेवाः स्वायत्त राज्य घोषणा यायेगु ज्या जुल । थ्वहे दिंकुन्हु हरेक दंय् नेवा एकता दिवस हनावयाच्वनागु खः । नेवाः एकता दिवसया दिन देय् न्यंकया नेवाःतय् उपस्थितिइ थिमिया बोडय् नेवाः राजनैतिक सम्मेलन, नेवाः दुनेया विभिन्न जातीय संस्थाया नायः व प्रतिनिधिपिंपाखें यलया पूच्वय् नेवाः दुनेया जातपात, उचनिचया अन्त्ययासें सकल नेवाः समान खः धैगु घोषणा ज्याझ्वः यायेफत ।
छं ई न्ह्यःजक नेपाल सरकारपाखें नेवाःतय् जन्म मरणलिसें स्वानाच्वंगु, म्हसीका गौरव जुयाच्वंगु गुथि परम्परायात ध्वस्त याना परापुर्वकालनिसें न्याना वयाच्वंगु झीगु जात्रापर्व, प्याखं, देगः आदि मूर्तअमूर्त संस्कृतियात न्हंकाः छ्वयेगु षडयन्त्रपूर्ण गुथि विधेयक न्ह्यब्वःगु सन्दर्भय् नं सकल गुथि, बहाः बहि, देगः लगायत स्थानीय समाजिक संघसंस्था, सरोकारवाला सकल सहितया संयुक्त मोर्चाया संयोजन यानाः जुलुस, धर्ना, आन्दोलन याना | स्वनिगः जक मखु देय्या पूर्वी धरान, इटहरी, विरगंज पश्चिमय् पोखरा, नवलपरासी आदि थासय् नेवाः देय् दबूया स्थानीय समिति व नेवाः तपाखें विरोध, धर्ना, प्रदर्शन जुल । अन्ततः सरकारपाखें विधेयक लित कायेकेत ताःलात गैर न्यायिक स्पं स्वनिगलय् सतक विस्तार याःगु ज्याय् नं देय् दबुलिं बिरोधया सः थ्वयेकूगु दु । अथेहे फाष्ट ट्रायक, स्मार्ट सिटि आदिआदि नामं सरकारया नेवाः विरोधी योजनाया विरुद्ध जूगु विभिन्न आन्दोलनय् नेवाः देय् दबू दं वंगु दु । आन्दोलनकारी पासापिंनापं सहकार्य यानाः उकियात सर्वोच्च अदालतय् तक थ्यंका : झीगु पक्ष फैसला याकाःहयेगु ज्याय् नं नेवाः देय् दबू नापनापं थीथी समिति, भातृसंगठनपाखें उतिकं हे योगदान यानादिइगु खः ।
नेवाः देय् दबूया थःगु हे ज्याकू भवन दयेकेगु म्हगस दु । यँया टेकु, विजेश्वरी लगायत आपालं थासय् जग्गा माला, ल्वःगु जग्गा लूगु मदुनी, कुतः च्वंगु दु । देय् दबूया छें दयेकेगु नितिं ९०,००,०००/- ग्वीगु लाख तकाया अक्षयकोषया नं व्यवस्था धुनागु दु ।
देय् न्यंक गठन जूगु कचा संगठनयात गथे याना व्यस्थित रुपं न्ह्याकेगु ? आर्थिक व भौतिक रुपं गथे याना सवल दयेकेफइ ? सम्पूर्ण नेवा: लिसे गथे याना भावनात्मक स्वापू क्वातुकेगु ?
समग्ररूपं स्वयेगु खःसा नेवाः भाषा, कला, संस्कृतिया संरक्षण व प्रवर्द्धन यायेगु नितिं नेवाः संघसंस्थायात संगठित याना सीमित श्रोत साधन छ्यलाः थीथी ज्याझ्वः याना न्हयां वःगु देय् दबू थौं थुगु इलय् थ्यंबलय् देय्या दक्वः धैथें जिल्लाय् संगठन बिस्तार यायेगु, संघीय स्वरुपयात ल्वयेक विधान भिंकाः प्रदेश, जिल्ला, पालिका, वडा स्तरीय समिति गठन थीथी भातृसंगठन दयेकेत ताःलागु दुसा नेवाःतय् भाषिक, सांस्कृति, राजनैतिक अधिकारलिसें स्वाःगु अधिकार प्राप्तिया लागि नं थीथी ज्याझ्वःया नेतृत्व व संयोजनया भुमिका म्हिताः वयाच्वंगु दु । थुलि जुइक जुइकं नं नेवाः देय् दबुलिं यायेमाःगु ज्या यक्वः दनि । देय् न्यंक गठन जूगु कचा संगठनयात गथे याना व्यस्थित रुपं न्याकेगु ? आर्थिक व भौतिक रूपं गथे याना सवल दयेकेफइ ? मेचीया नेवाःयात महाकालीया नेवा: लिसें हिमालया नेवाःयात पहाड व तराईया नेवा: लिसे गथे याना भावनात्मक स्वापू क्वाकेगु ? थ्व सकतां खं देय् दबूया नितिं हाथ्या जुयाः दं वयाच्वंगु दु । उकिया नितिं नेवाः देय् दबूपाखें विशेष योजना दयेकाः न्ह्यां वनेमाःगु दु । अथेहे भाषिक, सांस्कृतिक स्रूपं ल्यूने लाःगु क्षेत्रया नेवाःतय्त नितिं अलग हे ज्याझ्वः दयेके माःगु दुसा जातीय अधिकार, सांस्कृतिक अधिकार प्राप्तिया नितिं नं मेगु हे ज्याझ्वः न्ह्याका वनेमाःगु अवस्था । अथेहे नेवाः साहित्य ख्यलय् नं नेवाः देय् दबूपाखें ग्यसूलाःगु ज्याझ्वः यायेफयाच्वंगु मदु । गुथि विधेयकया खय् नं सरकारपाखें हाकनं हाकनं षडयन्त्रपूर्ण ज्याखं याइगुलिं सतर्क जुया च्वने माःगु दु । थ्व सकतां खय् आवइगु दिनय् अग्रजपिनिगु सल्लाह व निर्देशनय् विशेष ज्याझ्वःत दयेकाः वय्कःपिसं हे क्यनादिइगु लँपुइ न्ह्याः वनेगु प्रतिवद्धता प्वंकुसें लिपा वइगु नेतृत्वपाखें नं थ्व हे ज्यायात निरन्तर बियाः सकल नेवाःतय् जय जुइगु लंपु नालीगु खँय् विश्वस्त जुयाच्वना । सुभाय्