पृष्ठभूमि
याकःचा म्वाय्गु मनूतय्गु स्वभाव मखु । अमित समूह माः । समूह दतकि जक अमिगु चाहनाकथं जीवन हनेफइ । समूह जक दयां नं मगाःगु उगु समूहनाप न्ह्याःवनेया निंतिं प्रणालीया नं आवश्यकता जुइ । उकिया हे लिच्वःकथं विशेष यानाः नेवाःतय्सं गुथिया अवधारणायात विकास याःगु खः । नेवाःतय् गुथि छगू प्राचीन स्वरूप खः, तर थ्व गुथिया पलिस्था गुबले निसें जुल व थथे जीवन हनेगु गुबले निसें थुज्वःगु सामाजिक संगठनया बः काल धैगु खँ धाःसा धाये थाकु ।
अथे खःसां नं लिच्छविकालया जुजु शिवदेवया शक सं. ५२५ गोदावरी लेलेया शिलापत्रय् ध्वजगोष्ठी, प्रदीप गोष्ठी, वादीत्र गोष्ठी, मल्लयुद्ध गोष्ठी, प्रयालिका गोष्ठी आदि व्यवस्थाया बारे गुगु खँ न्ह्यथनातःगु दु उकिं छु खँ स्पष्ट याः धाःसा गुथि संगठन स्वरूप थुबले हे गाक्कं सुथां लाय् धुंकल । (मल्ल- १११५) । थुगु इलय् हे ब्यवस्थित जुइ धुंकूगुलिं गुथिया ब्यवस्था थ्व स्वयां न्ह्यःनिसें हे जुइ धुंकूगु धैगु सी दु । लिच्छविकाल स्वयां न्ह्यःया लिखित इतिहास लुया मवःगुलिं नं थ्व हे इलंनिसें गुथिया ब्यवस्था जुल धैगु खँ धाय् थाकु । नेवाः समाजया दुवःक्वँय्या रूपय् न्ह्यानाच्वंगु थ्व सामाजिक संगठन नेवाःतय् जीवन हे खः धाय्त लिचिले म्वाः । बुसांनिसें सीधुंकाः तक नं गुथिया माध्यमं सामाजिक विधि व्यवहार याना वयाच्वंगु दु । थौंतक न्ह्यानाच्वंगु जात्रा, पर्व, प्याखं आदि नं थ्व हे गुथिया हे कारणं धस्वाना च्वनेफुगु खः । अथे जुयाः सामूहिक शक्तिया बल धैगु संगठन जूगुलिं पृथ्वीनारायण शाहं ने.सं. ८८८ स नेपाःगाः त्याके धुंकाः नेवाःतय्गु गुथि ब्यवस्थायात क्वत्यला छ्वय्गु मनसुवाः तःसां अथे याय् मफयाः नेवातय् न्ह्यःने आत्मसमर्पण हे यात । लिपा तिनि नेवाःतय्सं पृथ्वीनारायण शाहयात जुजुया रूपय् स्वीकार याःगु अवस्था खः ।
अथे जूसां नं नेवाःतय्त विस्थापित याय्गु कुतः ला जुयां च्वन । लिपा चन्द्र शम्शेरया पालंनिसें प्रत्यक्ष रूपं नेवाःतय्त दमन यात । नेपाल संवतयात नेवाःतय्गु संवत् धकाः राजकीय बहिष्कार यानाः विक्रम संवत् छ्यला बिल । छुं नं कथंया ज्याखँ नेपालभाषां याये मदय्का बिल । मुक्कं धार्मिक ज्याय् प्रयोग याना वयाच्वंगु भजन, तुतः आदियात नं बन्देज तयाबिल । नेवाः भाषां च्वःपिन्त नं सर्वस्व हरण, आजीवन कारावास, अड्डा अदालतय नेवाःभाय् छ्यले मदइगु फर्मान जारी यात । अथे हे लिपाया पञ्चायती शासकतय्सं तकं थ्व नीति कयाच्वन । थुकथं शासकतय्सं याःगु अत्याचार सहः याये मफयाः थःगु हे कथं न्हू न्हूगु पुचःत नीस्वनेगु ज्या जुल ।
लिपा ने.सं. १०९९ स नेपालभासा नाप सम्बन्धित थीथी खलःपुचःत मुनाः नेपालभाषा मंकाःखलः नीस्वनेगु ज्या जुल । नेपालभाषा मंकाःखलः नीस्वनेगु ज्या थीथी जिल्लाय् जुल । अथे धायेबलय् नेपालगञ्ज, नारायणघाट, धरान, बाग्लुङ आदि थासय् न्यनावन । थथे थीथी थासय् मंकाःखलः नीस्वनाः जक नं नेवाःतय्गु हक–अधिकार काय्फैगु अवस्था मदु । ज्याय् एकरूपता मन्तकि आन्दोलन फ्यासुया वनी । ब्यवहारय नं अथे हे खनेदया वल । थ्व हे खँयात वाःचाय्काः थीथी थाय् स्वनिगलय् जक मखु स्वनिगलं पिनेया नं नेवाः खलःपुचःत जानाः ने.सं. १११५ स सिद्धार्थ वनस्थली इन्ष्टिच्यूटय् न्हापांगु राष्ट्रिय तःमूज्यां ‘नेवाः देय् दबू’ नीस्वंगु खः । थुकथं नेवाः राष्ट्रिय संगठन नेवाः देय् दबू नीस्वने धुंकाः दबुलिं यक्व हे चुनौतिया सामना याय्माल । व हे कथं थौंतक नेवाः देय् दबू छगू धिसिलाःगु पलाः छिनाः न्ह्याःवना च्वंगु दु ।
म्हसीका
नेवाः देय् दबू देय् न्यंकया नेवाःतय् साझा संगठन खः । थुगु नेवाः राष्ट्रिय संगठन स्वनेया निंतिं मदुम्ह भक्तिदास श्रेष्ठया कजिसुइ नेवाः राष्ट्रिय सम्मेलन ग्वसाःखलः नीस्वंगु खः । थ्व हे नेवाः राष्ट्रिय सम्मेलन ग्वसाःखलःया ग्वसालय् ‘नेवाः देय् दबू’ या विधिवत स्थापना जूगु खः । न्हापांगु मू दुजः पुचलय् (कार्य समितिइ) भाजु भक्तिदास श्रेष्ठया हे नायःसुइ नीस्वंगु खः । थुगु ज्यासना पुचलय् नेवाः न्ह्यलुवापिं डा.केशवमान शाक्य, भाजु नरेशवीर शाक्य, भाजु लक्ष्मीदास मानन्धर, डा. कमलप्रकाश मल्ल, भाजु सत्यमोहन जोशी व भाजु लक्ष्मण राजवंशी दुजःकथं दुथ्याःगु उगु ज्यासना पुचलय् तत्कालीन पूर्वाञ्चल, मध्यमाञ्चल, पश्चिमाञ्चल, मध्य पश्चिमाञ्चल व सुदुर पश्चिमाञ्चलया प्रतिनिधिपिं नं न्वकूकथं च्वनादीगु खः । ने.सं. १११५ स नीस्वंगु नेवाः देय् दबू ने.सं. ११४२ तक थ्यंबलय् ६४ जिल्लाय् संगठन विस्तार जुइ धुंकूगु दु । देय् न्यंकभनं नेवाः भाय्या प्रशिक्षण, नेवाः संस्कार संस्कृतिया प्रशिक्षण नापं नेवाः हक–अधिकारया निंतिं नेवाःतय्त जागरुक यायेगु ज्या नं याना वयाच्वंगु दु । नेवाः देय् दबूया केन्द्रीय ज्यासना पुचःया ल्यू ल्यू थीथी विषयगत समिति नं दुथ्याकातःगु दु ।
उकथं हे नेवाः देय् दबूया भातृ संगठनया रूपय् ल्याय्म्ह दबू, मिसा दबू, विद्यार्थी दबू व कलाकार दबू नं नीस्वनातःगु दु ।
नेवाः राजनीति
पृथ्वीनारायण शाहं ने.सं. ८८८ स स्वनिगः कब्जा याय् धुंकाः नेवाःतय्गु भविष्य विस्तारं स्खलन जुजुं वन । थः वय् न्ह्यः सत्ताय् च्वनाच्वंपिं नेवाःतय्त गुलिसितं स्याना छ्वत, गुलिसित आत्मसमर्पण याकल, गुलिसितं निर्वासनय् छ्वत, गुलिसितं सर्वस्वहरण नापं आजीवन कारावासया सजाँय बिल । युद्धया दौरानय् प्रतिरोध याःपिं जनतात विशेष यानाः किपूयापिन्त न्हाय्, न्हाय्पं ध्यनेगु थें जाःगु अत्यन्त क्रुर व अमानवीय व्यवहार यात । नेवाःतय्त थुकथं दमन यानाच्वंसां सांस्कृतिक रूपं तसकं धनीपिं नेवाःतय्सं नेवाःतय्गु संस्कृति राज्यं माने मयाय्कं, पृथ्वीनारायणयात जुजु माने मयाय्गु रणनीति कासेंलि बाध्य जुयाः कुमारी माने याय्गु, बुंगद्यःया जात्राय् सहभागी जुइगु, कृष्णाष्टमीकुन्हु कृष्णद्यः दर्शन याःवनेगु आदि थीथी नेवाःतय्गु पर्वपूजाय् नापं सरिक जुइगु धकाः स्वीकार यात । न्ह्याक्व हे नौटंकी याःसां नं नेवाःतय्त क्यत्यला तय्त अमित अधिकारं वञ्चित मयाय्कं थःपिं शक्तिशाली मजुइगु खंकाः दकलय् न्हापां नेपालभाषाय् आक्रमण याःगु खः । पृथ्वीनारायण लिपायापिं जुजुपिंसं नं थ्व हे ज्यायात निरन्तरता बियाः रणबहादुर शाहया इलय् थः काय् गिर्वाणयुद्ध विक्रमयात महामारीकथं न्यनाच्वंगु तःकै पुनी धकाः त्वहः तयाः कचिमचातय्त तामाकोशी पारी छ्वय्गु आदेश बिल । वने माने मजूपिन्त न्हाय्कंप्वाचं दायाः तकं पितिना छ्वल । स्वनिगलं पिने नेवाःतय्गु बस्ती न्यनावंगु छगू कारण थ्व नं खः ।
थुकथं शासकतय्सं याना वयाच्वंगु दमन, अन्याः, अत्याचारयात सहः याय् हे मफयाः जागरुकपिं नेवाःतय्सं संगठन नीस्वनेगु ज्या यात । ने.सं. १०५० स शहीद शुक्रराज जोशी ‘शास्त्रीं’ “नेपाली नागरिक अधिकार समिति” नीस्वन । अथे हे मेम्ह शहीद चिनियामान सिंहं “महावीर इन्स्टिच्यूट” चाय्कल । वय्कःपिं नं नेवाः भाय् व संस्कृतिया मामलाय् जक लिकुना मच्वं । समग्र नेवाःतय्गु हक अधिकारया निंतिं हे वय्कःपिंसं ज्या यानादिल । अथे हे मेमेपिं नेवाः न्ह्यलुवात नं देय् व जनता पक्षय् सःतःपिं धर्मभक्त व गंगालालपिं सकसितं जनतायात भ्रमय् तःगु व सरकार विरुद्ध जाय्गु निंतिं तिबः ब्यूगु धासें ज्यानया हे सजाँय बिल । थुकथं स्याःपिं प्यम्ह शहीद मध्ये स्वम्ह ला नेवाःत हे खः । जनताया मुक्तिया निंतिं ज्यानया हे पर्वाह मयाःपिं थुपिं सच्चा नेवाः खः । थुकथं हे जनताया निंतिं वा राजनीतिक अधिकारया निंतिं धकाः २००६ सालय् नेकपा नं प्यम्ह हे नेवाःतय्गु सक्रियताय् गठन जूगु खः । थौं नेकपा गठन जूगु ८२ दँ दये धुंकल । थ्व ७२ दँय् दुने कम्युनिष्ट पार्टीत कुचा कुचा जुयाः नेवाःतय्गु उपस्थिति तसकं हे न्यून जूवंगु अवस्था दु । थुकथं मेमेगु पार्टीइ दुने नं नेवाःत तसकं हे म्हो जुया वनाच्वंगु दु ।
छखे पार्टीया नेतृत्वय् नेवाःत मदुसा मेखे थीथी इलय् जूगु २०३६ सालया आन्दोलन, ०४६ सालया आन्दोलन, अथे हे २०६२।०६३ या आन्दोलनय् नेवाःतय्गु हे सहभागितां सफल जूगु खः । नेवाःतय्त हरेक आन्दोलनय् निर्णायक मोड बीपिं ल्याखं कयातःगु दु (डंगोल- ११३३) । अथे खःसां नं न नेवाःत सत्ताय् थ्यन, न प्रशासनिक निकायया मू मू थासय् थ्यन । नेवाःतय्गु ब्यक्तिगत लाभया जक हे खँ मखु, नेवाःतय् मुद्दाय् नं सरकार उदार जूगु खनेमदु । संविधानय् व्यवस्था जूकथं छुं छुं सुधारया ज्या धाःसा जुल । स्थानीय तहलय् स्थानीय भाय्या छ्यलाबुला, सांस्कृतिक स्वायत्त क्षेत्र, समानुपातिक प्रतिनिधित्वया खँ आदि संविधान प्रदत्त अधिकार तकं काय् फयाच्वंगु मदु ।
संविधान दय्केगु इलय् नं आदिवासी जनजाति, मधेसी, मिसा, दलित आदि पिनिगु दथुइ तःधंगु हे बहस जुल । थःथःगु जातीय अधिकार काय्गु खँय् घनिभूत छलफल न्ह्यात । तर न्ह्याक्व हे सहलह ब्याकूसां नेवाःतय्गु सकसिया माग ज्वःमलाःगुलिं सहलह नं फ्यासुइगु, अले लिच्वः नं मवइगु जुयाच्वन । ज्वःमलाःगु खँय् वनेबलय् नेवाःतय्सं राजनीति याय्माल, नेवाःतय् थःगु हे राजनीतिक दल स्वनेमाल, नेवाःतय्त स्थानीय स्वशासन माल, नेवाःत गन गन अप्वः दु अन अन नेवाःतय्गु जातीय स्वशासन माल (डा.महेशमान श्रेष्ठ, प्रो.माणिकलाल श्रेष्ठ, शम्भुराम श्रेष्ठ), नेवाःतय्त स्वनिगलय् स्वशासन माल (लक्ष्मण राजवंशी), नेवाःतय्त जातीय स्वशासन, उपस्वायत्त शासन माल (कृष्ण सुन्दर मल्ल, डा.केशवमान शाक्य, नेवाः सेना÷प्रहरी माल (डा.केशवमान), नेवाःतय्त विस्कं राज्य माल, आत्मनिर्णयया अधिकार माल (पवनमान श्रेष्ठ), (डा.मल्ल ः ११२५) आदि आदि धयाः नेवाःतय्सं हे थःगु धारणा स्पष्ट याय् मफुगुया लिच्वः हे खः नेवाःतय्सं अधिकार काय् मफुगु ।
देय् दबूया भूमिका
राजनीतिक
थज्याःगु परिस्थिति ब्वलना च्वंगु इलय् थीथी संघ–संस्थाया न्ह्यलुवातय्गु हे सुझावकथं नेवाः देय् दबुलिं आः नेवाःतय्त थःगु अधिकार प्राप्तिया निंतिं जागरूक याय्माल धासें ने.सं. ११२७ कौलागा पारु व तृतिया निन्हु नेवाः राष्ट्रिय राजनीतिक सम्मेलनया ग्वसाः ग्वयाः नेवाः स्वायत्त संघीय गणराज्य “नेपालमण्डल”या भौगोलिक लागा निसें मेमेगु आपालं पक्षया सम्बन्धय् मंकाःकथं क्वःछीगु ज्या जूगु खत (मल्ल ११२९) धकाः सम्मेलनयात सुथां लाक्क क्वचाय्कूगु खः । थ्व हे नेवाः राष्ट्रिय राजनीतिक सम्मेलनं पारित याःगु राजनीतिक प्रस्ताव थुकथं दु ।
१. नेवाः देय् दबूया ग्वसालय् येँय् क्वचाःगु ‘नेवाः स्वायत्त संघीय गणराज्य’ सम्बन्धी निन्हु यंकया राष्ट्रिय राजनीतिक सम्मेलन अधिराज्यया थीथी जिल्ला सहभागी नेवाः संगठनतय्गु आधिकारीक प्रतिनिधित्व संविधान सभाया निर्वाचनया अनिश्चितता व मुलुकय् ब्वलंगु वर्तमान राजनीतिक जटिलताया सम्बन्धय् गम्भीर चिउताः प्वंकुसे थुकिइ याकनं अग्रगामी व तार्किक निकास पिकायेत देय्या प्रमुख राजनीतिक दल नेतृत्व वर्गया ध्यानाकर्षण याना च्वना ।
युगौंनिसें मुलुकय् विद्यमान वर्गीय, लैङ्गिक, भाषिक, धार्मिक, क्षेत्रीय भेदभाव व शोषणया अन्त्यया निंतिं समावेशी मान्यताया आधारय् राज्यया पुनः संरचना याय्गु व उकिया लागि जातीय जनसंख्याया आधारय् पूर्ण समानुपातिक निर्वाचन पद्धति नालाः न्ह्यःने वयाच्वंगु संविधान सभाया निर्वाचन याकनं क्वचायेकेगु बाहेक मेगु विकल्प मदुगु खँ नेवाः लगायत मुक्कं आदिवासी जनजाति, मधेसी, महिला व दलित अपाङ्ग समुदायया ठहर खः ।
जातीय क्षेत्रीय आधारय् स्वायत्तता सहितया संघीय लोकतान्त्रिक गणराज्य न्हूगु नेपाःया छगू जक अग्रगामी राजनीतिक खाका खः । अथेजुयाः थुकिइ नेपाःया मुक्कं आदिवासी जनजाति, मधेसी, महिलायात उपेक्षित, उत्पीडित समुदायया मंकाः मुद्दाया रूपय् अङ्गिकार यानाः उकियात न्यायोचित सम्बोधन समेत जुइगु यानाः वर्तमान राजनीतिक जटिलताया अविलम्ब समाधान व संविधान सभाया निर्वाचन तिथि घोषणा याय्त थ्व सम्मेलनं माग याइ ।
२. तराईया गुगुं नं जिल्ला व थासय् गुगुं नं संस्था व दलपाखें नेवाःतय्त जुइगु व जुयाच्वंगु दमन व अत्याचारत नेवाः देय् दबुलिं थःत हे जूगु महसूस याःगु दु । उलि जक मखु, उगु खँयात कयाः गन गथे छु यायेमाःगु खः उकिया निंतिं सरकारी निकायलय् वनाः उकिया आवश्यकता कथं समाधान यायेमाली ।
उगु सम्मेलन थीथी नेवाः संस्थाया प्रतिनिधिपिंसं थःथःगु ज्याःपौ न्ह्यब्वःगु खः । नेवाः देय् गुथि नेपालमण्डलया नायः नरेन्द्रभक्त हाडा, नेवाः देय् दबूया हालया सल्लाहकार डा. पुष्पराज राजकर्णिकार, वरिष्ठ अधिवक्ता मुक्ति प्रधान, नेवाः देय् दबूया उपाध्यक्ष शिवराज श्रेष्ठ मल्ल, प्रा.डा. तुलसीराम वैद्यपिन्सं सम्मेलनय् ज्यापौ न्ह्यब्वःगु खः । अथे हे देय्या नेवाःतय् थ्यंमथ्यं निसःगु खलःपुचः व न्यय्खुगू जिल्लाया प्रतिनिधि व पर्यवेक्षकपिंसं ब्वति काःगु खः (मल्ल ः ११२९) । थुगु सम्मेलनय् वःगु सुझावयात कःघानाः प्रतिवेदन दय्केत भाजु राजेन्द्र श्रेष्ठया (राजनीतिज्ञ) कजिसुइ डा.पञ्चनारायण महर्जन (राजनीति शास्त्री), डा.तुलसीराम वैद्य (इतिहासकार), डा.त्रिरत्न मानन्धर (इतिहासकार), डा.मंगलसिद्धि मानन्धर (भूगोलविद्), डा.सुमित्रा मानन्धर गुरुङ (भूगोलविद्), डा.कुसुम शाक्य (जनसंख्या शास्त्री), स्वयम्भुरत्न तुलाधर (कम्प्युटर विशेषज्ञ), मुक्ति प्रधान (कानूनविद्), डा. पुष्पराज राजकर्णिकार (अर्थशास्त्री), शिवराज श्रेष्ठ मल्ल (समाज शास्त्री) व नरेन्द्र हाडा (नेवाः न्ह्यलुवा)पिं दुथ्याःगु समितिं प्रतिवेदन तयार याःगु खः ।
थुकथं ताःई निसें नेवाःत थःथः हे विभाजित व राजनीतिक विचाः नं छगू हे जुइ मफुगु धैगु आम गुनासो जुयाच्वंगुलिं नेवाःतय् एक सूत्रीय माग न्ह्यब्वयेगु लागि नेवाः राष्ट्रिय राजनीतिक सम्मेलनं छगू निष्कर्ष पिकाय् धुंकाः थःगु माग व सुझाव राजनीतिक पार्टीतय् दथुइ तय्माःगु हे जुल । राज्य सञ्चालन याइपिं पार्टीत हे खः । तर पार्टीतय्गु पाखें नं पुनः संरचनाया लागि छुं हे पहल मजुल । अथे जुयाः थीथी पार्टीतय्गु भातृ संगठनत जानाः छगू बृहत् मोर्चा दय्काः आवश्यकताकथं शान्तिपूर्ण संघर्ष तकं याय् मालीगु ताय्काः नेवाः देय् दबूया हे कुतलय् छगू समिति दयेकेगु क्वःजित । व हे कथं ने.सं. ११२९ थिंलाथ्व षष्ठीकुन्हु थीथी पार्टीयागु नेवाः भातृ संगठन व नेवाः संस्थात जानाः नेवाः स्वायत्त राज्य मंकाः संघर्ष समितिया नामं छगू समिति नीस्वन । उगु न्हापांगु कुतलय् नेवाः मुक्ति मंकाः दबू (तत्कालीन जनमोर्चा) या नायः दिलबहादुर श्रेष्ठ, नेवाः राष्ट्रिय मुक्ति मोर्चा, नेपाः (तत्कालीन नेकपा आओवादी)या नायः हितमान शाक्य, नेवाः लोकतान्त्रिक नेवाः संघ (नेकपा एमाले)या नायः सानुराजा शाक्य, नेवाः देय् दबूया नायः मल्ल के. सुन्दर, नेवाः जागरण मञ्चया नायः सुजिव वज्राचार्य नापं नेपाः राष्ट्रिय पार्टीया मू छ्याञ्जे विजय प्रकाश सैंजु पर्यवेक्षककथं च्वनादीगु खः । लिपा वनाः ज्यापु महागुथि, ज्यापु समाज यल, नेवाः लोकतान्त्रिक दबू (नेपाली काँग्रेस समर्थक दुजःत), नेवाः देय् गुथि नेपालमण्डलया नायः नरेन्द्रभक्त हाडा, नेपाल खड्गी सेवा समितिया मनोज नेवाः, बौद्ध विहार संघया बाबुराजा बज्राचार्य, सङ्घीय नेवाः संघया मनरत्न शाक्यपिं थप जूगु खः । थुगु समिति नेवाः देय् दबूया कुतलय् गठन जूगुलिं दबूया नायःयात हे सचिवालय कजि ल्ययाः ज्या न्ह्याकूगु जुल ।
तर समितिया नायः धाःसा रोमन वर्णानुक्रमकथं लय् लय् पतिकं हिलीगु ज्या जुल । थुकथं देय्या मू मू पार्टीत हे छथाय् च्वनाः थःगु अधिकार प्राप्तिया निंतिं संयुक्त पहल न्ह्यात । सकल नेवाःतय्गु मंकाः आज्जु दय्कूगु ज्या थुगु समितिं दय्के धुंकाः पूवंगु जुल । नेवाःतय्गु मंकाः आज्जु धैगु हे नेवाः स्वायत्त राज्य नीस्वनेगु व उकियात थातं तय्गु धैगु खः । थ्व खँय् समितिया सकलें दुजःपिनि छगू हे धारणा खः धासें सकलें छधी छप्पँ जुयाः न्ह्याःवनेगु धकाः प्रतिबद्धता प्वंकल । उगु ईया सकलसिया एकसूत्रीय माग नेवाः भूमी अथे धाय्बलय् नेपालमण्डलयात नेवाः स्वायत्त राज्य घोषणा याय्गु खः । थ्व हे खँयात ध्यानय् तयाः नेवाः स्वायत्त राज्य घोषणा याय्छिंक संविधानय् ब्यवस्था याय्गु निंतिं छगू साझा अवधारणा दय्काः विशाल जुलुस सहित २०६५ साल माघ ३ गते संविधान सभाय् वनाः आधिकारीक रूपं थःगु मागपत्र बुझे याःगु खः । थुकथं हे २०६६ जेठ ११ गते तत्कालीन सभामुख सुभाषचन्द्र नेम्वाङयात नं ज्ञापनपत्र ब्यूगु खः । तर छुं हे पक्षं थुकियात सुनुवाइ मयासेंलि २०६६ सालय्, जेठ १८ गतेया हाकुगु दिंयात कयाः स्वनिगः बन्द तकं याय्माल । थुगु बन्द अकल्पनीय रूपं सफल जुल । अथे जूसां नं सरकारया न्हाय्पं मचाः । लिपा वनाः नेवाः स्वायत्त राज्य मंकाः संघर्ष समितिं संविधान सभाया “राज्यको पुनर्संरचना र राज्यशक्ति बाँडफाँड समिति”यात ज्ञापन पौ तकं लःल्हात ।
लिपांगु इलय् वयाः अन्तर्राष्ट्रिय श्रम संगठन–महासन्धी १६९ (ILO 169) नं प्रत्याभूत यानातःगु आदिवासीतय्त थःगु ऐतिहासिक लागाय् थःगु हे कथं विकास निर्माण व आर्थिक गतिविधि याये दइगु अग्राधिकार सुनिश्चित यानातःगु लिधंसाय् नेवाःतय्गु आदिभूमिइ नेवाः स्वायत्त राज्य नीस्वनेगु खँ म्हगसया जक जूवन ।
गुथि विधेयक विरुद्ध एकीकृत आन्दोलन
नेवाः देय् दबूया प्रत्यक्ष रूपं स्वापू दुगु व महत्वपूर्ण ऐतिहासिक ज्या मध्ये छगू गुथि विधेयकया सवालय् कयाः जूगु आन्दोलन खः । संविधान सभाया दोश्रो निर्वाचन लिपा गठन जूगु मन्त्री परिषदं गुथि ब्यवस्थायात ब्यवस्थित याय्गु नामय् छगू तसकं हे विवादास्पद गुथि विधेयक राष्ट्रिय सभाय् पेश यात । थुगु विधेयकं थःगु अधिकारं वञ्चित जुयाच्वंपिं नेवाः लगायत आदिवासी जनजातितय्सं थःत झन हे ध्याकुनय् वांछ्वइगु महसूश यासें २०७६ असार ४ गते माइतिघर मण्डलाय् वयाः सशक्त ढङ्गं प्रतिकार यात । थुगु प्रतिकारया निंतिं नं नेवाः देय् दबुलिं संयोजनकारी भूमिका म्हितूगु खः । थुगु प्रदर्शन लिपा सरकारं बाध्य जुयाः गुथि विधेयक लितकाल । गुथि विधेयक लितकाय् धुंकाः नं सरकारं आः न्हूगु विधेयक गथे यानाः हय्गु धैगु खँ ब्याका च्वंगु दु । नेवाः लगायत सरोकारवालातय्सं धिसिलाक्क सुझाव ब्यूसा जक हाकनं आन्दोलन याये म्वाःलीगु कथं विधेयक वइ । अथे जुयाः गुथि विधेयक वःगु इलय् आन्दोलनकारीतय्गु साझा मञ्च गुथि विधेयक विरुद्ध एकीकृत आन्दोलन नं न्ह्याकाच्वंगु दु । उगु एकीकृत आन्दोलनया नं सचिवालयया भूमिका नेवाः देय् दबुलिं हे म्हिताच्वंगु दु (स्मारिका ः २०७६) ।
न्हापां स्वःस्फुर्त रूपं न्ह्याःवंगु थुगु आन्दोलनय् भाजु शैलेस शाक्य लगंबरे, यादबलाल कायष्ठ, सुरज महर्जन, राजाराम तण्डुकार, रघुराज भण्डारी, अनिस वैद्य, गणपतिलाल श्रेष्ठपिंसं निरन्तर रूपं न्ह्याका यंकल । आन्दोलन स्वःस्फुर्त न्ह्याना वनाच्वन । थाय् थासय् वैठक, कोणसभा याना हयाच्वन । गुथि विधेयकया विरूद्धय् माइतिघर मण्डलाय् सरकारयात दवाव बीगु कथं धर्ना च्वंवन । थुगु इलय् प्रहरीं लाठीचार्ज यानाः गुथि विधेयक विरूद्ध संघर्षय् कुहांवःपिन्त ज्वना यंकलसा थुमित मुद्दा तय्गु तयारी यानाच्वन । थुकिया विरूद्धय् बहनी थाय् थासं मशाल जुलुस पिहांवय्गु ज्या नं जुल ।
थज्याःगु इलय देय् दबुलिं चिउताः मकाः, ज्वना यंकूपिन्त त्वःतकेत पहल मयाः धैगु गुनासो नं आपाःसिनं याना च्वंगु दु । थ्व हे झ्वलय् आन्दोलन तच्वया वन । गुथि विधेयक खारेज याय्माः धकाः जुयाच्वंगु इलय् ज्याझ्वः प्रभावहीन जुया मवनेमा धकाः नेवाः न्ह्यलुवातय्सं थवंथः सहलह ब्याकाः डा.महेशमान श्रेष्ठया कजिसुइ “गुथि विधेयक विरुद्ध एकीकृत आन्दोलन” नीस्वंगु खः । सरकारया नं आन्दोलनकारीत नाप खँल्हाय्त नं सु आधिकारीक ब्यक्ति खः अन्यौलताया अवस्था जुयाच्वंगुलिं नेवाः देय् दबुलिं संयोजनकारी भूमिका म्हिताः उगु नांया समिति गठन याःगु खः । थुगु समिति थीथी जिल्लाय् च्वंपिं सरोकारवालात नाप सहलह ब्याकाः साझा अवधारढणा दय्काः सरकारनाप वार्ता नं यानाच्वंगु अवस्था दु (गुथि — नेवाः समुदायया अवधारणा ः ११३९ गुंलागा ५)
नेवाः सांस्कृतिक स्वायत्त क्षेत्र
नेवाःतय्गु ‘नेवाः स्वायत्त राज्य’या माग ला द हे दनि । अथे खःसां नं ई हिलावंगु अवस्थाय् म्होतिं नं स्वनिगःयात नेवाः सांस्कृतिक स्वायत्त क्षेत्र याय्गु निंतिं नेवाः देय् दबुलिं कुतः न्ह्याका च्वंगु दु । गुथि, संस्कृति, सम्पदां जाःगु थ्व स्वनिगः नेवाःतय्गु थःगु हे आदिभूमि खः । थ्व दक्वं सुरक्षित जूसा थःगु म्हसीका नं सुरक्षित जुइ । आदिवासीतय्गु गुथि, संस्कृति, सम्पदाय् पिनेच्वंपिं जक मखु सरकारं तक नं हस्तक्षेप याय् मदइगु संविधान व आदिवासी अधिकार सम्बन्धी कानूनं व्यवस्था यानातःगु दु । थ्व हे संविधान प्रदत्त अधिकारयात संस्थागत यायेगु नितिं तोखा नगरपालिकां २०७५ साल असार २८ गते न्ह्याःगु नगरपालिका वडा नं.२ व ३ या प्राचीन बस्तीयात तोखा साँस्कृतिक संरक्षित क्षेत्र घोषणा याकेगु घोषणा याःगु दु । तोखा नगरपालिकाया थुगु घोषणायात कार्यान्वयन याकेया नितिं भाजु गणेशमान श्रेष्ठया कजिसुइ ६ सदस्यीय अध्ययन कायृदल गठन यानाः स्थानीय सरोकारवालापिं नाप घनिभूत सहलह यानाः तोखा नगरपालिकाया नगर परिषदया बैठकय् न्ह्यब्वःगु अवस्था दु । थुकथंया हे व्यवस्था यायेगु नितिं कीर्तिपुरया साँस्कृतिप्रेमी जनतात नं सडकय् क्वहाँ वयेधु.कूगु दु । अथेहे यलया महालक्ष्मी नगरपालिका व गोदावरी नगरपालिका नं साँस्कृतिक स्वायत्त क्षेत्र घोषणा याकेगु लँय् न्ह्यांवनाच्वंगु दु ।
थुकथं साँस्कृतिक स्वायत्त क्षेत्र घोषणा यायेगु झ्वलय् निश्चित छगू लागा जकयात संवोधन यानाःच्वनेगुला जुहे जुल उकिया नापं सवनिगःयात हे साँस्कृतिक स्वायत्त क्षेत्र घोषणा याकेमाः धैगु थीथी थासं सः थ्वया वःगुलिं नेवाः देय् दबूया संयोजनय् थ्व ज्या न्ह्यानाःच्वंगु खत । नेवाःतय्गु थुगु अधिकार सुरक्षित याय्त सांस्कृतिक स्वायत्त क्षेत्र हे अनिवार्य शर्त खः । अथे जुयाः नेवाः स्वायत्त व स्वशासन धैगु हे मदय्कं मगाःगु विषय खः । नेपाःया संविधानया धारा ५६ (५) पाखें नेवाः सांस्कृतिक भूमि व सम्पदा गुथि लगायतया सम्पदा सभ्यतायात संरक्षण व विकास याय्त सरकारं विशेष संरक्षित व स्वायत्त श्रेत्र घोषणा याय्माःगु संवैधानिक दायित्व तोके यानातःगु दु (नेवाः सांस्कृतिक स्वायत्त क्षेत्र किन ? पर्चा पाखें) ।
निष्कर्ष
नेवाःतय्गु राजनीतिक विघटन ने.सं. ८८८ स पृथ्वीनारायण शाहं नेपालमण्डल त्याके धुंकाः निसें शुरू जूगु खः । उगु इलय् नेवाःतय्त प्रत्यक्ष दमन याये मफयाः सांस्कृतिक गतिविधिइ ब्वति काय्गु कथं थःत सुरक्षित याय्गु कुतः यात । युद्धया इलय् नेवाःतय्त पृथ्वीनारायणं ज्यादति ला याःगु खत । थ्वयात हे निरन्तरता बीकथं रणबहादुर शाहं अति क्रुरतापूर्वक तःकैया महामारीं ग्रस्त जुयाच्वंपिं स्वनिगःवासी नेवाःतय्त थः काय् गिर्वाणयुद्धयात तःकै पुनी धकाः कचिमचातय्त तामाकोशी पारिइ पितिनेगु ज्या यात । व हे सिलसिला न्ह्याःवनाः चन्द्रशम्शेरया ई थ्यंकाः नेवाःतय्गु भाषा संस्कृतिइ आक्रमण यात । राजनीतिक अधिकार ला शुरुं निसें हे जनतातय्त बियातःगु मदु । राजनीतिया ‘र’ उच्चारण याइपिन्त तकं सर्वश्वहरण, आजीवन कारावास व ज्यानया सजाँय तकं बीगु यात । व हे दमनं यानाः नेवाः भाय् उत्थान याय्माःगु माग तसें थीथी नेवाः साहित्यकारतय्सं जेलं दुने वा जेलं पिने आन्दोलन न्ह्याका च्वन । शासकतपाखें झन झन छगुलिं मेगु ततःधंगु दमनचक्र चले यात । राणा काल लिपा नं पञ्चायतया इलय्या शासकतय्सं नं थ्व हे रवैया न्ह्याका तुं च्वन । पञ्चायतया विरुद्धय् थीथी भाषिक संगठनत चाय्काः नेवाःतय्सं संघर्ष यानाच्वन । थ्व हे इलय् नेवाःतय्गु हक अधिकारयात सुनिश्चित याय्गु निंतिं नेवाः देय् दबू नीस्वन । नेवाः देय् दबू नीस्वंगु न्हापांगु इलय् भाषा व संस्कृति नापं छुं छुं सुधारया ज्या याय्गु खँय् जक सीमित जुयाच्वंगु खः । नेपालय् २०६२÷०६३ या निक्वःगु जनआन्दोलन व सशस्त्र विद्रोहया बलं राज्य पुनर्संरचना याय्गु लँय् तक थ्यन । सकलसिया थःथःगु जातीय अधिकार प्राप्तिया निंतिं जागरुक जुयाः न्ह्याःवल । उगु इलय् नेवाः देय् दबुलिं नेवाः राष्ट्रिय राजनीतिक सम्मेलन यात । नापं ‘नेवाः स्वायत्त राज्य’ प्राप्तिया निंतिं थीथी राजनीतिक पार्टीया भातृसंगठन व नेवाः जातीय संगठन जानाः नेवाः स्वायत्त राज्य मंकाः संघर्ष समिति नीस्वनाः राष्ट्रिय राजनीतिइ थःत समाहित यात । थुकथं नेवाःतय्गु राष्ट्रिय राजनीतिक आन्दोलनय् नेवाः देय् दबूया अहम भूमिका दु ।
थथे थीथी कथंया आन्दोलन याःसां, ज्ञापन पत्र लःल्हाःसां, सहलह ज्याझ्वः यानाः शासकतय्त न्यंकूसां जातीय स्वायत्तता दैगु संविधान हय् मफुत । गुकिया फलस्वरूप देय् लोकतान्त्रिक गणतन्त्रय् वंसां थ्व हे सीमित जातियात जक हे लाभ जुइगु कथंया संविधान वल । देशय् जातीय राज्य दयेके मज्यू धाःपिंसं नं ब्यवहारय् धाःसा छगू हे जातिया बर्चस्व दइगु कथंया हे व्यवस्थायात प्राथमिकता बियाच्वना । थ्व तसकं तःधंगु बिडम्बनाया खँ खः । नेपाः सकसियागु खः, तर न्हापां निसें सत्ताया सवाः कयाच्वंपिं हिन्दू नश्लवादी जातीय उच्च अहंकारवादीतय्सं आः नं सत्ता कब्जा यानाच्वंगु दनि । थ्व खँयात संस्थागत रूपं जनता समाजवादी पार्टी व मधेसी पार्टीतय्सं धया हे च्वंगु दनि । देय्यात जातिवादी पाखें मुक्त यायेत संविधान संशोधन यानाः देशय् जातीय, क्षेत्रीय लिङ्गीय भेदभाव मदुगु संविधान हय्त पहिचावादीतय्सं सः थ्वय्का च्वंगु दनि । अथे जुयाः आः मेगु ततःधंगु आन्दोलन याय् म्वाय्क आपसी मेलमिलाप व सौहार्दपूर्ण सहलहया माध्यमं सकल आदिवासी जनजाति, दलित, महिला, मुश्लीम बहिष्करणय् लाकातःपिं आम जनसमुदाययात नं कःघाइगु व अमिगु वास्तविक अधिकार दुगु संविधान हय्गु अति आवश्यक जुयाच्वंगु दु ।
लिधंसा धलः
— मल्ल, कृष्णसुन्दर ११३०, नेवाः स्वायत्त राज्य, नेवाः जागरण मञ्च ,येँ ।
— मल्ल, कृष्णसुन्दर १११५, नेवाःतय् संगठनात्मक आन्दोलन, नेवाः राष्ट्रिय सम्मेलन,येँ ।
— सम्पादकीय, ने.सं. ११३९, नीन्याक्वःगु बुसादँ लुमन्ति पौ, नेवाः देय् दबू , येँ ।
— मल्ल, डा.कमलप्रकाश ११२५, नेवाः देय् दबू झिदँ छझाः लिफः स्वयाः, नेवाः देय् दबू
लुमन्ति पौ, नेवाः देय् दबू, येँ ।
— मल्ल, कृष्णसुन्दर ११२९, न्याक्वःगु तःमुंज्या नेवाः देय् दबू धनकुटा, पृष्ठ ८–१० ।
— डंगोल, हरिकृष्ण ११३३, नेवाः सन्देश वाःपौ, त्रैलोक्यमान वनेपाली ख्वप इताछेँ, थँहिति ,येँ ।